اثر قانون نسبت به آتیه است و قانون نسبت به ما قبل خود اثر ندارد مگر اینکه در خود قانون مقررات خاصی نسبت به این موضوع اتخاذ شده باشد.
ماده 4 قانون مدنی از چه می گوید؟
این عبارت بیانگر یکی از اصول بنیادین حقوقی است که به “اصل عدم عطف به ماسبق شدن قوانین” شهرت دارد.
این اصل به این معناست که قوانین جدید، به‌طور کلی تنها بر وقایع و امور آینده اعمال می‌شوند و نمی‌توانند بر رویدادها و اعمالی که پیش از تصویب و اجرایی شدن آن قانون رخ داده‌اند، تأثیر بگذارند. مگر اینکه خود قانون به‌صراحت خلاف این امر را پیش‌بینی کرده باشد.
توضیح ساده‌تر:
- اثر نسبت به آتیه: قانون از زمانی که تصویب و اجرایی می‌شود، فقط بر اتفاقات و اعمالی که پس از آن رخ می‌دهد تأثیر می‌گذارد.
- اثر نداشتن به گذشته: اعمال و اتفاقات گذشته تحت تأثیر قوانین جدید قرار نمی‌گیرند؛ یعنی اگر عملی در گذشته قانونی بوده و قانون جدید آن را جرم اعلام کند، نمی‌توان افراد را به‌خاطر آن عمل گذشته مجازات کرد.
- استثنا: اگر در متن قانون جدید، صراحتاً ذکر شود که این قانون بر اعمال گذشته نیز اثر دارد، آنگاه این اصل رعایت نمی‌شود.
دلیل این اصل:
- حفظ امنیت و اطمینان حقوقی: افراد باید اطمینان داشته باشند که اعمال آن‌ها براساس قوانین زمان خودشان ارزیابی می‌شود و از تغییرات غیرمنتظره قوانین آسیب نمی‌بینند.
- عدالت: مجازات یا تغییر وضعیت حقوقی افراد براساس قوانینی که هنگام انجام عمل وجود نداشته، ناعادلانه است.
مثال:
- فرض کنید تا سال ۱۴۰۲ داشتن یک نوع ماده خاص قانونی بوده است، اما در سال ۱۴۰۳ قانونی تصویب می‌شود که این عمل را غیرقانونی اعلام می‌کند. طبق این اصل، افرادی که پیش از سال ۱۴۰۳ این ماده را داشته‌اند، مجازات نمی‌شوند.
- در مقابل، اگر در قانون جدید ذکر شود که «این قانون نسبت به اعمال گذشته نیز قابل اعمال است»، آنگاه این اصل نادیده گرفته می‌شود.
نتیجه:
ماده 4 قانون مدنی برای حفاظت از حقوق افراد و جلوگیری از بی‌عدالتی در سیستم حقوقی طراحی شده و از اصول پذیرفته‌شده در بسیاری از نظام‌های حقوقی جهان است.